آثار تاریخی و باستانی ایران همیشه مورد توجه باستان‌شناسان و کاوشگران بوده است؛ در سال‌های ۱۹۳۳میلادی با همکاری هیات ایرانی و دانشگاه شیکاگو حفاری‌هایی در تخت‌جمشید انجام شد. در نتیجه این حفاری‌ها، حدود ۳۰ هزار لوح گلی با متن‌هایی به خط میخی ایلامی در اندازههای ۶۸ سانتیمتری به دست آمد که از این تعداد حدود ۶ هزار لوح سالم بودند؛ این آثار مربوط به سرزمین اصلی هخامنشیان است. این الواح حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد نوشته شده است.
بنا به درخواست موسسه شرق‌شناسی و طبق مجوز رسمی که ایران به این موسسه اعطا کرد، مقرر شد این الواح تنها به مدت سه سال به دانشگاه شیکاگو امانت داده شوند تا مطالعات مربوط به ترجمه خطوط نوشته‌های عیلامی و مستند‌سازی ترجمه‌ها به شکل کتاب و میکروفیلم انجام شود و پس از پایان مطالعه در زمان معین به ایران بازگردانده شود. دانشگاه شیکاگو پس از چند سال شماری از لوح‌ها را که از شدت آسیب‌دیدگی قابل خواندن نبود، به ایران بازگرداند و پژوهش روی شماری از آن‌ها را که سالم‌تر و خواندنی‌تر بود آغاز کرد. تعداد زیادی از این آثار نزد این موسسه باقی ماند.
۱۷ سال پیش موزه ملی ایران تفاهمنامه‌ای را با دانشگاه شیکاگو برای بازگشت الواح هخامنشی تنظیم کرد؛ به‌طوری که ۳۰۰ قطعه از این الواح توسط رئیس بخش شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به موزه ملی تحویل شد و صورتجلسه‌ای در آن زمان به امضا رسید که براساس آن ظرف دو سال تمامی این الواح به کشور بازگردانده شود که این اتفاق نیفتاد.
الواح هخامنشی رمزگشای بخش مهمی از تاریخ مکتوب
از آن پس وزارت میراث فرهنگی در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ میلادی درگیر دادگاه‌های آمریکا شد تا در تاریخ ۲۷ مارس ۲۰۱۴ دادگاه ایالتی درخواست طرح دعوای مشترک جمهوری اسلامی ایران و موسسه شرق‌شناسی را پذیرفت و اعلام کرد هیچ پایه و اساس قانونی برای توقیف آثار تخت‌جمشید پیدا نکرده است. پس از آن شاکیان، این حکم را به دادگاه هفتم تجدیدنظر ارائه کردند. دادگاه عالی ایالت متحده طرح دعوی را قبول کرد لیکن در ۲۱ فوریه ۲۰۱۸ اعضای دادگاه به اتفاق آرا تایید کردند که متون تخت‌جمشید امکان توقیف ندارد. پس از رای دادگاه، موسسه شرق‌شناسی خروج دائمی فهرست بیش از ۱۷۸۰ گل‌نبشته از اداره کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا را درخواست و اوفک نیز پس از بررسی طولانی‌مدت با خروج فهرست فوق موافقت کرد.
تلاش‌های زیادی توسط وزارتخانه‌های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، امورخارجه و دفتر حقوقی نهاد ریاست‌جمهوری انجام شد و سرانجام پس از ۱۴ سال حکم دادگاه عالی به سود کشورمان صادر و هشتم مهر ماه سال ۱۳۹۸ حدود ۱۷۸۳ لوح هخامنشی به کشورمان بازگردانده شد. با این حال حدود ۱۷ هزار گل‌نوشته اعم از سالم و قطعات شکسته در موسسه شرق‌شناسی نگهداری می‌شود.
الواح اداری باروی تخت‌جمشید حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره مدیریت منابع و راه‌ها، روابط اجتماعی و دستمزد‌ها و اقتصاد جامعه هخامنشی است. تعدادی از این الواح در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است. آنچه مسلم است نمی‌توان ارزش مادی برای چنین گنجینه‌ای تعیین کرد، اما به لحاظ شناخت از ادوار تاریخی ایران از منظر شیوه حکومتداری و اداره سرزمین وسیع آن زمان حاوی اطلاعات بسیار گرانبهایی است که پژوهش درباره آن‌ها بسیاری از پرسش‌ها و ابهامات درباره تمدن ایران باستان را پاسخ می‌دهد. در واقع این اسناد ارزشمند رمزگشای بخش مهمی از تاریخ مکتوب هخامنشیان در دوره داریوش اول محسوب می‌شود.
۳۵۰۶ لوح تاریخی به کشور بازگشت
علی دارابی معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در گزارش عملکرد دوساله‌اش اعلام کرده بود که ۱۷ هزار شیء فرهنگی ـ تاریخی در ماه‌های آینده از آمریکا استرداد خواهد شد که اشاره تلویحی او به الواح هخامنشی بود که برای مطالعه در اختیار مؤسسه شیکاگو قرار گرفته بود و بخشی از آن قبلا به ایران بازگردانده شده است. مرتضی ادیب‌زاده مدیرکل موزه‌های کشور هم در اواخر اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۲ از پیگیری وزارت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای بازگرداندن الواح هخامنشی به ایران اطلاع داده بود.
حالا آیت‌الله رئیسی رئیس جمهور کشورمان که برای حضور در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نیویورک سفر کرده بود یک سوغاتی بزرگ به ایران آورد. ۳۵۰۶ لوح تاریخی متعلق به دوره پادشاهی داریوش اول که در سال ۱۳۱۱ در محل باروی تخت جمشید کشف شده بود بزرگ‌ترین سوغاتی بود که این چند سال از آمریکا به ایران آورده شده است.
محتوای الواح مربوط به مدیریت منابع، راه‌ها، روابط اجتماعی، مایحتاج اساسی زندگی، دستمزد‌ها و اقتصاد جامعه در دوران هخامنشی است. این الواح هخامنشی در ۹ صندوق و هر صندوق که هر کدام ۷.۱۲۹ در ۷۰ در ۹.۵۷ سانتی متر است بسته بندی شده‌اند و به وزن ۷۵ کیلوگرم نگهداری می‌شود و از طریق هواپیمای حامل هیأت ایرانی در زمان برگزاری مجمع سالانه سازمان ملل به ایران بازگشتند. این مجموعه دارای ۲۶۷۰ قطعه لوح بزرگ به خط میخی و زبان عیلامی و ۸۳۶ قطعه لوح کوچک به خط میخی و زبان آرامی است. این الواح باستانی از زمان رژیم پهلوی از کشور خارج شده بود و پنجمین محموله‌ای است که به ایران مسترد شده است.
الواح هخامنشی سوغاتی برای مردم
آیت‌الله رئیسی رئیس دولت سیزدهم درباره الواح استردادی به کشور گفت: در این سفر با پیگیری وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و وزارت خارجه الواح دوره هخامنشی که ۸۴ سال است در اختیار آمریکاست به ایران بازگشته است. ۸۰ سال قبل قرار بود این الواح سه سال در اختیار آنان باشد، اما چنین نشد و امروز با پیگیری انجام شده، ۳۵۰۰ لوح به ایران آمد و تحویل موزه‌ها شد. آمریکا باید به تعهد خود در این زمینه همان ۸۰ سال پیش عمل می‌کرد، اما چنین نشد. این الواح ادامه دارد و مابقی هم به کشور برمی‌گردد. این الواح نباید در اختیار آمریکایی‌ها قرار می‌گرفت و باید به تعهد خودشان عمل می‌کردند. این الواح میراث ایران است، در واقع این ۳۵۰۰ لوح به عنوان سوغات تقدیم مردم می‌شود. امیدواریم سایر الواح نیز به جمهوری اسلامی ایران تحویل داده شود.
پس از مراسم استقبال ۳۵۰۶ لوح هخامنشی با تدابیر امنیتی شامگاه پنجشنبه ۳۰ شهریورماه به مخزن موزه ملی ایران منتقل شد. این الواح تاریخی که سال ۱۳۱۱ در محل باروی تخت جمشید کشف شده است به زودی در موزه ملی ایران برای عموم به نمایش گذاشته می‌شود.
همچنین سید عزت الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی و صنایع دستی در این زمینه نوشت: پنجمین محموله از الواح هخامنشی به تعداد ۳۵۰۶ گل‌نبشه درحالی پنجشنبه ۳۰ شهریورماه با هواپیمای ریاست‌جمهوری از آمریکا به ایران منتقل شد که بیش از ۱۰ هزار لوح هخامنشی دیگر همچنان در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگوست. قرار است آبان‌ماه سال جاری، کارشناسان وزارت میراث فرهنگی به آمریکا سفر کنند تا در مورد الواح و اشیای باقی‌مانده اظهارنظر کرده و اقدامات بعدی برای انتقال مابقی آن‌ها، انجام شود.
مطالعه بر روی الواح هخامنشی هیچگاه به پایان نخواهد رسید
پروفسور کریستوفر وودز رئیس مؤسسه شرق‌شناسی درباره الواح هخامنشی گفته بود: توجه بیشتر به آثار تاریخی و معرفی آن می‌تواند عمق و عظمت تاریخ پرافتخار ایران را به جهانیان یادآوری کند. تخت‌جمشید و پاسارگاد تنها چیزی نیست که شما می‌بینید و این بقایا تنها بخشی از این مجموعه عظیم و باشکوه محسوب می‌شود.
رئیس موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو درباره این‌که نتایج مطالعات و تحقیقات انجام شده روی الواح هخامنشی از چه طریق قابل دسترسی است، گفت: تحقیقات زیادی روی این الواح انجام شده است. این پژوهش‌ها آنلاین در دسترس است و هر شخصی می‌تواند آن‌ها را به صورت آنلاین و رایگان مطالعه و بررسی کند. ده‌ها مقاله و تعداد زیادی کتاب در این باره به چاپ رسیده است. هر آنچه از سوی موسسه شرق شناسی شیکاگو در زمینه الواح باستانی ایران انجام شده و توسط ما به چاپ رسیده را می‌توانید بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای از وبسایت موسسه دانلود و مطالعه کنید.
کریستوفر وودز ادامه داد: هنوز مطالعه و کار روی الواح در حال انجام است و مطالعات جدید نسبت به مطالعات قدیمی کامل‌تر هستند و در سطح متفاوتی قرار دارند. مطالعه روی الواح هخامنشی هیچگاه به پایان نخواهد رسید و همواره کار‌های بیشتری برای انجام دادن است. ما قصد داریم تمام اطلاعات موجود را به اشتراک بگذاریم و این اولین قدم در رسیدن به یک تعامل سازنده و ارزشمند بین ما است.
الواح هخامنشی از تاریخ ایران چه می‌گویند؟
این شرق‌شناس غربی خود اظهار کرد: اطلاعات به دست آمده از الواح هخامنشی، دانسته‌های جدید درباره مردم ایران باستان را بازگو می‌کند و نیز حتی اسامی غذا‌ها و محصولات کشاورزی شامل ۴۰۰ نوع میوه در این الواح ذکر شده است. جزئی‌ترین مسائل مربوط به ایران باستان را می‌توان در الواح هخامنشی یافت و در این میان، حتی نام کم‌ارزش‌ترین کارگران که با حقوق‌های بسیار اندک در زمین‌های کشاورزی کار می‌کردند در کنار نام کارمندان، نهاد‌های رسمی و خانواده هخامنشی دیده می‌شود.
همچنین مکیو استول برگ استاد دانشگاه شیکاگو که سال‌هاست روی الواح هخامنشی تحقیق می‌کند، با اشاره به تحقیقات خود گفت: این الواح منابع جدید و تازه‌ای درباره زبان هخامنشیان از ایلامی و آرامی گرفته تا فارسی باستان بودند و اطلاعات جامعی از دوره هخامنشیان از فقرا و کارگران گرفته تا تاجران، زنان و پادشاهان دربار و خدایان ایران را در اختیار ما می‌گذاشتند.
او همچنین گفت: این الواح در دوره‌های از اوج حکومت هخامنشیان هستند و اطلاعاتی از وضعیت نهادها، موسسه‌ها و ادارات دوره هخامنشیان را در اختیار ما می‌گذارند که از هند گرفته تا مصر را شامل می‌شود. در میان این الواح ۶۵۰۰ لوح به زبان ایلامی، ۸۵۰ لوح به زبان آرامی، ۴۰۰۰ اثر مهر روی آن‌ها رمزگشایی شده است و ۲۵۰ نثر درباره لوح‌های آرامی خوانده و تولید شده است.
بازگشت الواح هخامنشی به مثابه بازگردان روح تمدنی یک سرزمین است
علیرضا عسکری چاوردی، باستان‌شناس درباره الواح هخامنشی گفت: تخت جمشید نظام معرفتی ایرانیان است که بنیان آن بر هنر، صلح و دوستی بنا شده است. نخستین بنای کلاسیک جهانی در تاریخ و تمدن بشر است که درست برای صلح با زبان هنر بنا شده است.
چاوردی بیان کرد: امروزه دانشمندان ایران‌شناس مطالعات هخامنشی در دانشگاه‌های مختلف جهان به این نتیجه رسیده‌اند این بنای باشکوه هنری برای نوروز، نمایش هنر و صلح اقوام قلمرو سرزمین ایران بنا شده است. زبان الواح آن همه نگارشی هنرمندانه از واقعیت‌های انسانی، اخلاق مدارانه با اتکای به نظام توحیدی و اعتقادی است.
این باستان شناش اظهار کرد: بازتاب هنری و فرهنگی تخت جمشید در پیوند با مردمان خاورمیانه در دوره هخامنشی نهادینه شد و همین عامل تداوم انسجام فرهنگی ایران بزرگ را در دوره‌های بعد رقم زد. در ساخت تخت جمشید عناصر هنری خاورمیانه باستان بکار گرفته شد و اسلوب‌های هنری آن با حفظ انسجام ملّی بر مبنای فرهنگ تاریخی قلمرو ارضی هخامنشیان بنیان نهاده شد به گونه‌ای که تا به امروز نه تنها مردم ایران بلکه جوامع انسانی خاورمیانه باستان نسبت خود را با هسته مرکزی آن فرهنگ یعنی تخت جمشید جست‌وجو می‌کنند.
تکرار نام رکان در گل نبشته های تخت جمشید
عبدالمجید ارفعی پژوهشگر و مترجم زبان‌های باستانی سال ها قبل درباره الواح هخامنشی گفته بود: در سال ۱۹۶۷ به عنوان دانشجو زیر نظر استادم ریچارد هَلِک کار خوانش، مطالعه و بررسی از جنبه‌های گوناگون مانند حقوق کارگرها، راه‌ها و نام‌های الواح را آغاز کردم و حدود هشت سال زیر دست استادم کارآموزی کردم تا توانستم دکترای خود را در این زمینه بگیرم. زمانی که به ایران آمدم نیز با تعداد زیادی کتیبه‌ی نخوانده روبه رو شدم که کار مطالعه‌ی آن‌ها نیز آغاز شد.
ارفعی در پاسخ به این پرسش که در مدت زمان حضور این الواح در دانشگاه شیکاگو آیا براساس قرار داد امضاء شده بین ایران و این دانشگاه، همه‌ی الواح مطالعه شدند، می‌گوید: قبل از جنگ جهانی دوم، جورج کمرون مدتی روی نوشته‌های خزانه مطالعه کرد، اما با شروع جنگ جهانی دوم، استاد بزرگ به آلمان بازگشت و هلک به سربازی احضار شد، او بعد از پایان سربازی تا زمان مرگ یک تنه روی کتیبه‌ها مطالعه کرد. اما قطعا یک نفر به تنهایی نمی‌تواند همه‌ی الواح را مطالعه و بررسی کند، بنابراین در آن زمان کار عکسبرداری و مستندنگاری از آثار آغاز شد، گرچه ایران درخواست کرده بود آثار به کشور باز گردانده شود، اما آن‌ها این کار را انجام ندادند.
همچنین کتاب پیشینه و تکرار نام رکان در گل نبشته‌های تخت جمشید کتابی جذاب همراه با شرح تاریخ باستانی ایران و معرفی زبان‌های ایلامی، فارسی باستان، بابلی به قلم دکتر عبدالمجید ارفعی است که در قسمتی از آن می‌خوانیم: در سال ۱۳۱۳ خورشیدی حدود سی هزار گِل نوشته به خط میخی در تخت جمشید کشف شد که برای رمزگشایی به آمریکا منتقل شدند و در طول ده‌ها سال‌ها نزدیک به چهار هزار و هفتصد و اندی از این گل‌نوشته‌های اسرار آمیز خوانده شدند که نام زرقان فارس یا رکان باستانی در ۲۲ متن آن که تاکنون خوانده و ترجمه شده‌اند ۴۹ بار تکرار شده است و کتاب حاضر یعنی زرقان باستانی یا رکان در گل‌نبشته‌های تخت جمشید که یکی از شاهکار‌های پروفسور عبدالمجید ارفعی تنها استاد خط میخی اکدی و ایلامی در جهان است ترجمهٔ این الواح گِلی و همچنین قسمتی از کتیبهٔ باستانی بیستون به زبان‌های انگلیسی و فارسی است که در سال ۱۳۹۲ برای اولین بار منتشر شد.